مازندران و توسعه گردشگری ویژه نسل سوم - وبلاگ مستر

به گزارش وبلاگ مستر، اشکان جهان آرای - ساری-خبرنگار: 5 مهر روز جهانی گردشگری بود و این هفته نیز هفته ملی گردشگری است؛ صنعتی درآمدزا و مهم که یکی از محورهای توسعه استان های شمالی به خصوص مازندران است.

به ویژه طی سال های اخیر که گردشگری به عمق روستاهای مازندران نیز نفوذ کرده است. توسعه به مفهوم بومی با استفاده از مفاهیم دقیق و بهره گیری از ارکان ساختار روستا همچون جمعیت، زمین و ظرفیت های زیستی اش به همراه فرهنگ و ساختار اجتماعی آن می تواند دغدغه های دولت ها را کاهش دهد. بی شک ارضای جامعه عقلانیت محور و به دور از رهیافت جهانی شدن در دهه های آینده باید مورد توجه جدی برنامه ریزان توسعه هر سرزمین قرار بگیرد.

کارشناسان بر این باورند که اگر بخواهیم خط کش توسعه روستا را به صورت مصداقی در مازندران فرض کنیم مشاهده می کنیم که شیوه های پیش رو نه تنها به توسعه روستایی ختم نمی شوند، بلکه شاهد فروپاشی فرهنگی و اجتماعی روستاها با کاربری بی ضابطه زمین و به هم ریختگی آن در ابعاد اقتصادی و اجتماعی خواهیم بود. این موضوع طی سال های اخیر در استان به شکل گسترده ای به چشم آمده است. تاسیس شهرداری های جدید با تجمیع چند روستا نیز به این وضعیت دامن زده است. دکتر علی ماهفروزی دکترای گردشگری و اکوتوریسم و استاد دانشگاه در گفت وگو با وبلاگ مستر درباره برخی چالش ها و راهکارهای مربوط به تغییر ساختار در روستاهای مازندران صحبت کرد که در ادامه می خوانید.

• ارتقای اداری و تغییر وضعیت سیمای روستاها به شهرها به ویژه در استانی مانند مازندران می تواند به توسعه یافتگی کمک کند؟

با توجه به این که هر روستا در داخل، ساختار و فضای خاص خود را دارد و تاثیرپذیری آن از مراکز محیطی و جمعیتی مجاور حتمی است، باید نقش هر یک از کانون های جمعیتی را متناسب با سلسله مراتب قدرت و سطح بهره وری آن برای توسعه ملی و محلی سنجید. به عنوان مثال باید برای هر یک از روستاها متناسب با معدل فرصت ها برنامه ریزی کرد که به طور حتم نتیجه و رویکرد توسعه ای هر یک از آنها متفاوت خواهد بود. بی شک این نوع رویکرد برای توسعه روستا با هزینه گزاف، زمان بر و با پیچیدگی های فراوانی همراه خواهد بود. البته باید بدانیم و بپذیریم که برای نجات روستا در کشورهای جهان سوم باید هزینه داد و روستا را متناسب با کارکرد گذشته آن به سمت توسعه عقلانی و منطقی پیش برد.

• یعنی توسعه بر مبنای هویت واقعی و اصیل روستا در بخش های مختلف اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی؟

بله؛ روستا باید روستا بماند؛ فارغ از این که از امکانات و فرصت های جهانی امروزی بهره می برد. استفاده از تکنولوژی و فناوری های مدرن همراه با رفاه اجتماعی به معنای نفی روستا و جریان زندگی فرهیخته فرهنگی آن نیست. تولید محصولات کشاورزی و دامی با رویکرد سلامت غذایی، حفاظت از فرهنگ های کهن و بازتولید فرهنگ های فراموش شده، همچنین باورها و آداب و رسوم بر پایه سلامت اجتماعی، حفاظت از زیست بوم و پاسداشت زمین، تولید صنایع دستی و ابزار حرفه های گوناگون و تولید مواد اولیه مرتبط با آن در کنار فرصت های دیگر علاوه بر بهره وری ملی، سبب غنای فرهنگ ملی و همبستگی اجتماعی در یک جغرافیای گسترده خواهد شد.

بی توجهی به ارزش های فرهنگی و اقتصادی در روستاها طی نیم قرن اخیر باعث شد تا روستاها به شدت در معرض آسیب های معماری و سیما، توقف تولید و بازتولید فرهنگ و خرده فرهنگ های سرزمینی، شکاف اجتماعی، فراموشی آیین ها و سنن گذشته، تهدید محیط زیست به دلیل آشنا نبودن با شیوه های درست کشاورزی و استفاده از سموم و دیگر وابسته های شیمیایی برای تولید بیشتر، همچنین بهره وری منابع طبیعی، فراموشی برخی تولیدات و وابستگی به بازارهای شهری و ده ها آسیب دیگر که روستاها را در مرحله فروپاشی از یک هویت انسجام یافته به سوی هویت های کاذب لجام گسیخته پیش می برند، قرار گیرند.

در دهه های اخیر هم با توسعه صنعت گردشگری بدون تکیه به پایگاه علمی و عقلانیت مانند دیگر پیش قراولان توسعه، آخرین تیر به بهانه توسعه یافتگی بر پیکر نحیف روستاها زده شد. این رویکرد می تواند به فروپاشی اجزای متشکله روستا در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بینجامد که نمونه شاخص آن بسکمک از روستاها در استان مازندران است.

• اما صنعت گردشگری پدیده نوظهوری در مازندران نیست و دست کم از 5 دهه پیش در استان وجود داشته است.

بله؛ اما طی چند دهه اخیر با رشد سفر در شمال ایران به ویژه مازندران سرمایه گذاری در بسکمک از مراکز رسمی و تا حدی غیر رسمی در بخش اقامت و پذیرایی دارای توجیه بود. این رویکرد در سرمایه گذاری برای ساخت تاسیسات گردشگری از الگوی مناسبی پیروی می کرد. به همین دلیل لکه های سرمایه گذاری و فعالیت های گردشگری در موقعیت مناسب و دارای استراتژی مشخص و منطقی گردشگری بود که در اثر آن زمین های کشاورزی، هویت فرهنگی و اجتماعی منطقه، محیط زیست و تولید در روستا و در یک جمله هویت تمامیت ارکان روستایی حفظ شده یا کمتر دچار آسیب می شد، اما این الگو در 2 دهه اخیر با بهای ناچیز زمین و تغییر نگاه گردشگران به مازندران از یک جغرافیای گردشگری به خانه دوم و افزایش ویلاها در کنار محل سکنوت روستاییان با سرمایه و هزینه اندک، تمام ارزش های فرهنگی، اجتماعی و در پی آن ارزش های اقتصادی را به خطر انداخت.

امروز بسکمک از ساکنان خانه های دوم در روستاها که تا دیروز گردشگر این جغرافیا محسوب می شدند، همسایه ساکنان بومی به شمار می آیند. قطعات بزرگ زمین ها نیز به قطعات بسیار کوچک برای ساخت بناهایی اختصاص یافت که معمولا ارزش معماری خاصی ندارند. در نتیجه جذابیت های فرهنگ تازه واردها همانند پدیده گلوبالیسم تار و پود فرهنگ روستایی را از هم جدا کرد و جایگاه اجتماعی روستاها را صرفا در حد مکان های اقامتی پایین آورد، همچنین افزایش درآمد به هر بهایی تنها هدف ساکنان روستاها شد.

این دستاورد مادی هرگز به سمت تولید و افزایش بهره وری پیش نرفت و بسکمک از ساکنان تولیدکننده روستاها را به مصرف کنندگان شهری تبدیل کرد. این الگو، یعنی افزایش توان اقتصادی صرف در روستا، نه تنها باعث ماندگاری زمینداران دیروز در روستاها نشد، بلکه این ثروت بدون زحمت بسکمک از روستاییان را روانه شهرها کرد. امروز بسکمک از همان تولیدکنندگان محصولات باغی و کشاورزی فقط مصرف کننده محصولات میدان های میوه و تره بار هستند. به همین دلیل تاکید می کنم که توسعه گردشگری به ویژه پدیده اقامتگاه های بوم گردی با رویکرد حداکثری بدون پیش نیاز فرهنگ و تولید همه جانبه سم مهلکی برای جوامع روستایی است. بسکمک از فعالان این حوزه با تعدد این مراکز در روستاها به ویژه در مناطق کوهستانی فقط به فکر جذب مخاطب بیشتر هستند که با فلسفه اقامتگاه بوم گردی فاصله زیادی دارد.

• در چنین شرایطی که میل به این شکل فعالیت در روستاها زیاد شده راه برون رفت از وضعیت کنونی و قرار دریافت در راستا درست توسعه روستایی چیست؟

عطش توسعه و جهانی شدن فرهنگ ها که رهاورد دوران پس از جنگ جهانی است، باید به صورت عقلانی مورد توجه دولت و مدیران دستگاهای استانی قرار گیرد. باید به این موضوع توجه کنیم که روستاها حتی در بُعد کشاورزی تعریف نمی شوند و توسعه آنها فقط با توسعه کسب و کار معنا پیدا نمی کند. ارزش های محیط روستایی در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی و البته اقتصادی تعریف می شوند، اما در این سال ها 2 مفهوم فرهنگی و اجتماعی به طور کلی از مبانی توسعه در روستاها کنار گذاشته شده است.

• البته میزان برخی تولیدات و فعالیت های اقتصادی در برخی روستاها طی چند سال اخیر رشد داشت.

آثار سوء تورم، به ناچار در روستاها با افزایش لجام گسیخته تولید برای بقا همگرا شد ولی این موضوع هرگز نمی تواند رفاه و آرامش را در مقابل اسب لجام گسیخته هویت به ارمغان بیاورد. دیری نخواهد گذشت که برای توسعه فرهنگی و سرمایه اجتماعی در روستاهای شمال به ویژه مازندران باید هزینه های گزافی بپردازیم. از سوی دیگر توسعه با رویکرد جهانی شدن، جامعه امروزی را به شدت به سوی مصرف گرایی سوق داده و فشار ناشی از تلاش برای تولید بیشتر، منابع جهانی به ویژه منابع آبی و طبیعی روستاها را به خطر انداخته است. توسعه روستا به عقلانیت نیاز دارد؛ عقلانیتی که به دور از جو سیاست زده، هویت را به روستاهای مازندران بازگرداند و سودای توسعه بدون محتوا با هر پسوند و پیشوندی در بخش گردشگری یا دیگر بخش ها متوقف شود.

روستا یک جغرافیای فرهنگی و زیستی با پیشینه هویت فرهنگی، خانوادگی و اجتماعی، تولید فراورده های دامی، کشاورزی، تولیدکننده مفاهیم جشن ها و آیین های شکرگزاری و منظرهای معماری زیبا و لطیف و تامین کننده اکسیژن زندگی شهرنشینی است. با مرگ روستا، شهرها با بحران هویت روبه رو خواهند شد و بی شک مرگ شهرها فرا خواهد رسید.

• می توان برای توسعه واقعی و درست در روستاهای مازندران از تجربه روستاهای پیروز کشور یا حتی سایر کشورها در توسعه بر مبنای گردشگری استفاده کرد؟

اگرچه برای دستیابی به توسعه استفاده از مدل های دیگر مناطق جهان لازم و ضروری است ولی روستاهای مازندران برای بازگشت به هویت مجدد خود نه نیاز دارند که به روستای زیبا و فرح بخش گیترون هلند تبدیل شوند و نه مانند روستاهای صنعتی چین رشد اقتصادی داشته باشند. روستاهای مازندران با توجه به پیشینه شکل گیری، تسلسل زندگی، باورها و آداب و رسوم، ظرفیت های کشاورزی و دامپروری به همراه ده ها فاکتور دیگر نیازمند الگوی پیشرفت بومی با توجه به ظرفیت های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و متناسب با الگوی توسعه منطقه ای هستند.

بی شک هدایت تمام روستاهای بکر با شاخص های فرهنگی و اجتماعی به سوی گردشگری، یک اشتباه استراتژیک است. باید توجه داشت که بازآفرینی روستاها پس از تغییر وضعیت هرگز امکان پذیر نیست. استراتژی توسعه گردشگری در روستاهای مازندران باید با پیش نیاز فرهنگی و هویتی و با رویکرد گردشگری خلاق نسل سوم همراه باشد تا بتوان از این منظر نسبت به آموزش جامعه محلی برای حفظ اصالت و بازتولید فرهنگ های بومی و محلی برای ارائه، فروش و صادرات محصولات زیست بوم های روستایی اقدام کرد.

باید تلاش شود تا با برنامه ریزی مشخص، برخی از روستاهایی که دارای ویژگی خاص در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصاد بومی هستند را به عنوان موزه روستایی، دارای کارکردی متفاوت کرد تا امکان باززنده سازی بسکمک از عناصر فرهنگی آن فراهم شود. روستاهای با درجه دوم اهمیت که دارای برخی ظرفیت های فرهنگی و طبیعی هستند نیز باید کارکرد گردشگری از نوع مفهوم عام داشته باشند. این تعریف هرگز به معنای حضور نیافتن گردشگران در روستاهای نوع اول نیست، بلکه نوع و حجم گردشگران و رفتار آنها باید تحت نظارت و پایش دائمی باشد.

• مراجعه به گردشگری مزرعه

دکترای گردشگری و اکوتوریسم و استاد دانشگاه در گفت وگو با وبلاگ مستر بر پیشنهاد گردشگری مزرعه تاکید کرد. علی ماهفروزی گفت: پیشنهاد مشخص ما مراجعه به گردشگری مزرعه است. گردشگری کشاورزی برخلاف گردشگری مزرعه مفهوم عام دارد و بیشتر اوقات شکنندگی جوامع روستایی بدون آموزش و مهارت های گردشگری را به دنبال دارد که در این مبحث هدف ما توسعه گردشگری هدفمند مزرعه است.

وی ادامه داد: این شاخه از گردشگری منجر به جلوگیری از تفکیک اراضی، احیا و پایداری فرهنگی و محیط زیستی روستا و بازگشت هویت همه جانبه زندگی فاخر در مناطق روستایی می شود که علاوه بر منشا تولیدات کشاورزی با هدف توسعه اقتصاد، آغازگر بازتولید صنایع دستی و ابزار حرفه های مختلف، افسانه ها، موسیقی و فرهنگ های بومی خواهد شد. این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: سرمایه گذاران فرهیخته و وفادار به فرهنگ و هویت در ابعاد کلان و سرمایه گذاران خرد محلی می توانند نجات بخش روستاها باشند.